کتاب روان‌شناسی دین و مقابله با ناملایمات زندگی؛ نظریه، پژوهش، کاربست

زندگی آدمی در عین برخورداری از خوشی‌ها و لذت‌ها، همواره دست‌خوش رنج‌ها و سختی‌هایی است که برون‌رفت از آن‌ها، مستلزم تدبیر و بهره‌گیری از منابعی مؤثر است. این منابع، بسته به ظرفیت علمی و عملی انسان، در نقش مددکار او در مواجهه با چنین اوضاعی ظاهر می‌شوند.

«مقابله» را می‌توان فرایندی دانست که با برطرف‌ ساختن نیازهای موقعیتی یا شخصی، نقش مهمی در حفظ یا تحول نظام‌های معنا‌دار ایفا می‌کند. دین یکی از این منابع قابل توجه و تأثیرگذار است که مقابله را به شکل «مقابله دینی» درمی‌آورد.

در مقابله دینی، هر رویدادی در پرتو امر قدسی و ایمان به آن تفسیر می‌شود. فرد دین‌دار در مواجهه با مشکلات، به این کانون معنا‌بخش متوسل می‌گردد. در منظومه دینی، ایمان به‌عنوان محوری‌ترین عنصر زندگی دین‌داران، نقش بسیار چشم‌گیری دارد و در حیات دنیوی و تعاملات روزمره آن‌ها جاری و ساری است.

این نگرش محوری، تمام جنبه‌های زندگی از جمله امور اصلی مانند انسان‌دوستی و عدالت‌طلبی، و حتی امور فرعی‌تری چون انتخاب شغل، دوست و همسر را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در نگاه روان‌شناختی، نگرش‌ها، شیوه‌هایی نسبتاً پایدار در فکر، احساس و رفتار نسبت به دیگران و مسائل اجتماعی محسوب می‌شوند. به‌طور کلی، نگرش از سه عنصر اصلی تشکیل می‌شود:

عنصر شناختی: شامل افکار و تفسیرهای فرد از رویدادهاست؛

عنصر عاطفی: شامل هیجانات مثبت و منفی نسبت به موضوع مورد نظر است؛

عنصر رفتاری: شامل اقدام‌ها و واکنش‌های فرد در موقعیت‌های مختلف است.

این عناصر همواره در تعامل با یکدیگر قرار دارند؛ هر رفتار، واجد عناصر عاطفی است و در هر حالت عاطفی نیز، عنصر ادراکی دیده می‌شود.

تلقی فوق از ایمان، جنبه‌ای کاربردی و عینی دارد و با بحث مقابله با ناملایمات زندگی تناسب زیادی پیدا می‌کند. هر یک از عناصر شناختی، عاطفی و رفتاری، شکل‌دهنده سه نوع مقابله دینی خواهند بود:

الف) مقابله‌های شناختی:
مربوط به درک و تفسیر فرد از رویدادها یا نسبت خود با آن‌هاست. نگرش انسان به زندگی، معنا و هدف آن در این بخش قرار می‌گیرد. نظام شناختی و اعتقادی دین‌داران، انسجامی درونی به آن‌ها می‌دهد که جهان را برایشان معنادار و قابل درک می‌سازد.

ب) مقابله‌های عاطفی:
شامل تنظیم احساسات، پیش‌گیری از غلبه هیجانات و تخلیه عاطفی در مسیر سالم است. این نوع مقابله به فرد کمک می‌کند تا از آشفتگی عاطفی جلوگیری کرده و تعادل هیجانی خود را بازیابد.

ج) مقابله‌های رفتاری:
با ایجاد امید، صمیمیت با دیگران، آرامش هیجانی و نزدیکی به خداوند، نقش مؤثری در حل مشکلات ایفا می‌کنند.

در نهایت، ایمان با بروز سه‌گانه‌ی خود، سبک زندگی‌ای را رقم می‌زند که در منابع دینی از آن با عنوان حیات طیبه یاد شده است؛ سبک‌زندگی‌ای که کانون آن، حضور پیوسته‌ی یاد و نام خدا در تمام زوایای زندگی است.

جلوه‌گری این حضور در بزنگاه‌های دشوار زندگی، بسیار نمایان و درخور تأمل است. در واقع، ایمان مؤمنان با ایجاد پایداری در برابر تلخی‌ها، بردباری در تعامل با دیگران، و خویشتن‌داری در مواجهه با ناملایمات، پرده‌ای از زندگی دین‌دارانه را به نمایش می‌گذارد.