کتاب مجموعه مقالات سبک زندگی، جلد چهارم

اصطلاح سبک زندگی از جمله اصطلاحاتی است که به‌طور چشمگیر در حوزه علوم اجتماعی، روانشناسی و زیرشاخه‌های آن‌ها به کار می‌رود. این مفهوم که در واقع برای تشریح وضعیت زندگی انسان در همه ابعاد آن نضج یافته است، در حوزه‌های مختلف علوم انسانی به‌وفور مورد استفاده قرار می‌گیرد و دامنه کاربرد آن چنان گسترده شده است که امروزه برخی از اندیشمندان ایده جایگزینی این مفهوم به جای برخی از مفاهیم مرسوم و سنتی را مطرح می‌سازند.

مفهوم سبک زندگی با مجموعه قابل‌توجهی از مفاهیمی همچون فرهنگ، منزلت، رفتار، سلیقه و مد پیوندی ناگسستنی دارد و گستره آن تمامی ابعاد فردی و اجتماعی آدمی را دربرمی‌گیرد. به باور برخی، سبک زندگی در دامان علوم انسانی غربی سربرآورده و بالغ شده است. فارغ از داوری در این باب، آنچه مهم است دنبال کردن نحوه پدیدآیی این مفهوم، پیشینه آن، رهیافت‌های مختلف به سبک زندگی و مفاهیم و حوزه‌های همبسته با آن در علوم ناظر به این مبحث است. این مهم بدون مطالعه آثار صاحب‌نظران و اندیشمندان این حوزه میسر نخواهد شد.

از آنجا که موضوع سبک زندگی به‌مثابه موضوعی آکادمیک در کشور ما عمر چندانی ندارد و زمینه دسترسی به مجموعه نسبتا جامعی از آثار اصلی ناظر به این حوزه چندان هموار نیست، ضرورت معرفی تعدادی از آن‌ها احساس می‌شد. بر این اساس، پس از تتبع فراگیر و شناسایی منابع اصلی حوزه سبک زندگی، آثاری از آن انتخاب و پروژه ترجمه آن‌ها در دستور کار گروه سبک زندگی پژوهشکده سبک زندگی قرار گرفت. ماحصل تلاش‌های صورت‌گرفته، پیش‌تر در قالب سه جلد منتشر شد و جلد چهارم از این مجموعه، حاوی ۶ اثر از چهره‌های شاخص در حوزه علوم اجتماعی و روانشناسی، با هدف معرفی محوری‌ترین مؤلفه‌های مربوط به سبک زندگی گردآوری شده است که در ادامه مروری بر آن‌ها خواهیم داشت.

۱. سبک‌های زندگی و کنش، لوئیجی برزانو و کارلو ج: از دههٔ ۶۰ میلادی به این سو، مطالعات سبک زندگی مسیر دیگری را در پیش گرفته و ساحت کنش را در محور تحلیل خود قرار داده است. در این رویکرد، کنش‌ها یا همان رفتارها عنصری محوری برای سبک زندگی شمرده می‌شوند و سه شاخه اصلی دارند: شاخه نخست توجه خاص به مصرف دارد و عناصری همچون محصولات، خدمات دریافتی و انحاء مصرف را دربرمی‌گیرد؛ شاخه دوم تمام قلمرو زندگی روزمره را شامل می‌شود و از طریق ساماندهی فعالیت‌ها و زمان ایجاد آن‌ها تعریف می‌شود؛ و شاخه سوم تمرکز خود را به‌طور کلی صرف کنش‌های افراد می‌کند و ارزش‌ها، نگرش‌ها و اموری از این قبیل را صرفا عناصری فرعی در نظر می‌گیرد.

۲. فرهنگ مصرف‌کننده و کیفیت کالا، آلن تاملینسون: استاد مطالعات حوزه فراغت در دانشگاه برایتون انگلیس. مباحث این نوشتار حول معنای زندگی افراد به‌عنوان مصرف‌کننده است و به اوقات فراغت، سبک زندگی و بازارها در فرهنگ مصرفی امروز می‌پردازد. نویسنده معتقد است اگر زمانی تماشای تلویزیون بخش محدودی از ساعات افراد را به خود اختصاص می‌داد، امروزه افراد بیشتر زمان خود را صرف آن می‌کنند. در دنیای صنعتی پیشرفته، اگر سرمایه‌داری را به‌عنوان یک هدف مهم اجتماعی دنبال کنید، تولید منجر به شکل‌هایی از مصرف‌گرایی در برابر غفلت از نیازهای عمومی خواهد شد. همچنین او خاطرنشان می‌کند که خواسته‌ها و نیازهای مصرف‌کننده مرفه دیگر حتی برای خود او نیز «واضح و مبرهن» نیست.

۳. از سبک یگانه به سبک‌های چندگانه؛ لوئیجی برزانو: جامعه‌شناس ایتالیایی و کشیش کاتولیک، رئیس مرکز مطالعات ادیان جدید. برزانو ضمن توصیف آراء زیمل در باب سبک زندگی، از او به‌عنوان اندیشمندی یاد می‌کند که بیشترین سهم را در شکل‌گیری و تبیین علم سبک‌های زندگی داشته است. تعریف برزانو از سبک زندگی مبتنی بر این دیدگاه است که در جوامع معاصر، طبقات و گروه‌ها هیچ منزلت ثابتی ندارند و ارتباط بین سبک زندگی و وضعیت اقتصادی در آن‌ها به سستی گراییده است؛ بدین ترتیب، سبک‌های زندگی به‌صورت فزاینده مبتنی بر انتخاب‌های فردی گشته‌اند. از دیدگاه نویسنده، سبک‌های زندگی را می‌توان به‌مثابه کنش‌های متقابل دانست که برخی افراد در آن شریک‌اند و در مجموعه مشخصی از کرداره‌ای فردی و مشترک قابل مشاهده هستند. در جوامع پیشرفته، فرد باید از میان گزینه‌های متعدد دست به انتخاب بزند؛ حال پرسش این است که چه عوامل و بافت‌هایی تکثر سبک‌ها را رقم می‌زنند. برزانو با برشمردن پنج عامل اصلی «زیبایی‌شناختی کردن جامعه، شهرها و کلانشهرها، گروه‌های مرجع، اوقات فراغت، مصرف» به بررسی آن‌ها می‌پردازد.

۴. رشد اوقات فراغت، کن رابرتز: استاد جامعه‌شناسی در دانشگاه لیورپول و چستر. این نوشتار با نگاه کلی به رشد بلندمدت فراغت آغاز می‌شود و سپس به بررسی این مسئله می‌پردازد که چگونه فراغت، در اوایل دوران صنعتی شدن، در قالب‌هایی عمومًا باثبات شکل گرفته است. نویسنده در ادامه، به معرفی چهار روند دیرپا، یعنی «تجاری‌سازی، کمرنگ‌شدن تقسیم‌بندی‌های اجتماعی، فردی‌شدن و آرامشبخشی» می‌پردازد که در جریان رشد اوقات فراغت ظاهر شده‌اند و سپس به روندهای جدید و بازتفسیر تاریخ اولیه پرداخته و در بخش پایانی درباره سناریوهای احتمالی آینده بحث می‌کند.

۵. فضای عمومی، انواع سبک زندگی و هویت جمعی، متس لیبرگ: جامعه‌شناس. این مقاله به بحث پیرامون فردی‌شدن، تفاوت‌ها و نایکنواختی‌ها در انواع الگوها و سبک‌های زندگی می‌پردازد و نشان می‌دهد که جوانان در میان سبک‌های زندگی مختلف دست به انتخاب می‌زنند. نویسنده اهمیت فردی‌شدن را نادیده نمی‌گیرد، اما هشدار می‌دهد که این مفهوم می‌تواند جامعۀ ما را از میان بردارد و افراد را صاحباختار زندگی خود قلمداد کند. برای داشتن نمایی واقع‌گرایانه از شکل‌گیری انواع سبک زندگی، عوامل ساختاری، موقعیتی و فردی همگی دخیل‌اند.

۶. ارزیابی روانشناسی سبک زندگی، کاترین ثیرلوی و دومینیک آپتون: پژوهشگران حوزه روانشناسی. هدف اصلی این نوشتار ارزیابی ارتباط روانشناسی سبک زندگی با ارتقای سبک‌های سالم زندگی است. نویسندگان مخاطب را با انتخاب‌های سبک زندگی، ارتباط مدل‌های شناختی و الگوه‌های نهفته در پس اجتماع با مداخلات تحول سبک زندگی و مفاهیم روانشناسی مرتبط با رفتارهای سبک زندگی آشنا می‌کنند. آن‌ها دو پرسش مهم را بررسی می‌کنند: آیا بین انتخاب‌های سبک زندگی که برای ایجاد مداخلات مؤثر به کار می‌رود روابط مشخصی وجود دارد؟ آیا اصول مشترک روانشناختی برای ایجاد تحول رفتاری در همه رفتارهای سبک زندگی وجود دارد؟

در پایان بر خود لازم می‌دانم مراتب سپاسگزاری صمیمانه خود را از جناب آقای دکتر محمدتقی فعّالی، ریاست محترم پژوهشکده سبک زندگی، بابت پشتیبانی معنوی و علمی در تمام مراحل این پروژه اعلام دارم. از همکاری و همراهی مترجمان محترم آقایان محمد حقانی‌فضل، حسام گودرزی نیز کمال تشکر را دارم. از همکاران عزیز گروه سبک زندگی به‌ویژه آقایان عبدالرضا آتشین‌صدف، سیدعلی آقایی و اکبر موسوی قدردانی و سپاسگزاری می‌کنم. امیدوارم این اثر گامی سودمند در مسیر غنابخشی به ادبیات علمی سبک زندگی در زبان فارسی باشد و پژوهشگران و اندیشوران نکته‌سنج ما را از دیدگاه‌ها و نکات اصلاحی‌شان بهره‌مند سازند.

امیر قربانی
زمستان 1400