کتاب نظریه‌پردازان سبک زندگی، اندیشمندان غربی

شکل‌گیری هر دانش و رشتهٔ علمی دارای فرایند پیچیده‌ای است که بی‌تردید نقطهٔ آغازی آن، پدیدآمدن ادبیات علمی مناسبی در آن زمینه است؛ بر این اساس، تأسیس شاخه‌های علمی جدید (اعم از دانش‌های مستقل و میان‌رشته‌ای) غالباً به‌صورت یکباره و بدون پیشینهٔ محتوایی، ناشدنی است.

تقریباً بیش از یک قرن است که «سبک زندگی» در رشته‌های گوناگونی از قبیل جامعه‌شناسی، روانشناسی، مطالعات فرهنگی، مطالعات فراغت و علوم بهداشتی و پزشکی طرح شده و جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است؛ با این حال، تاکنون بیشتر به‌مثابهٔ یک مفهوم و نه به‌عنوان شاخه یا رشتهٔ علمی با آن رفتار شده است. حقیقت این است که تاکنون بخت با موضوع سبک زندگی چندان یار نبوده و متفکران چنان که شایسته و بایسته بوده، به آن توجه متولی نکرده‌اند؛ تا آنجا که این موضوع حتی در جامعه‌شناسی نیز که قاعدتاً اصلی آن به‌شمار می‌رود، در حاشیه می‌زیسته و غالباً به‌عنوان موضوعی فرعی در لابه‌لای مباحث مربوط به قشربندی اجتماعی طرح می‌شده است.

در این میان تنها در روانشناسی، آن هم صرفاً در مکتب «روانشناسی فردی آدلر» است که این موضوع نقش محوری داشته است.

با پیدایش دانش‌های میان‌رشته‌ای در زمانهٔ ما، مرزبندی دانش‌ها و تعیین چارچوب قطعی برای آنها به‌سختی امکان‌پذیر است؛ به‌عنوان مثال، دانش «فلسفهٔ علوم تجربی» از یک سو به فلسفه گرایش دارد، زیرا روش آن همانند فلسفه، عقلی و استدلالی است و از سوی دیگر به علوم تجربی وابسته است، زیرا مسائل و موضوعات خود را از این علوم وام می‌گیرد.

دربارهٔ جایگاه «سبک زندگی» در سپهر دانش‌های اسلامی می‌توان گفت که ما شاهد فرایند تولد دانش میان‌رشته‌ای تازه‌ای هستیم که با دانش‌هایی نیز مانند فقه، اخلاق، عرفان، سیره‌شناسی و… خویشاوندی دارد و اخیراً شناسنامه‌ای با نام «دانش سبک زندگی اسلامی» دریافت کرده است.

البته به گمان نگارنده، با وجود آثار ارزشمندی که در باب سبک زندگی به‌ویژه در چهل سال اخیر به زبان انگلیسی و در طول ده سال گذشته به زبان فارسی منتشر شده است، هنوز این موضوع، غنای محتوایی مطلوبی ندارد که بتوان آن را به‌مثابهٔ دانش در کنار دیگر دانش‌ها به رسمیت شناخت. در بسیاری از کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌هایی که با موضوع و محوریّت سبک زندگی نوشته شده است، مشکلات و آسیب‌هایی به چشم می‌خورد که برخی از آنها عبارتند از:

• عدم تناسب عنوان با محتوا: مشاهده عنوان سبک زندگی بر جلد و عنوان این‌گونه آثار و تورق فهرست یا محتوای آن، این حیرت را ایجاد می‌کند که واقعاً تناسب این محتوا با عنوان چیست؟

• سوءتعبیر در برخی کتب و مقالات: به اصطلاح علمی و پژوهشی، دیدگاه‌هایی مطرح و تفسیر شده‌اند که در منابع آنها شاهدی بر آن یافت نمی‌شود. مثلاً از اندیشمندی نام برده و به آثارش استناد کرده‌اند مبنی بر اینکه وی اولین کسی است که اصطلاح سبک زندگی را به‌کار برده، ولی با جستجو در آثار و ارجاعات صفحات پیش و پس و حتی کل اثر، دریغ از یک کلمه که یافت شود!

• مطالب بی‌ربط: در سال‌های اخیر به دلیل موجی که تحت تأثیر عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی پدید آمده، آثار نسبتاً در ابعاد مختلف سبک زندگی ترجمه و تألیف شده است؛ اما با این وجود، هنوز برخی از نویسندگان در آثار خود حتی زحمت جستجو و مطالعهٔ این منابع را به خود نمی‌دهند.

با این توصیف، هدف نگارنده از نگارش این کتاب، برداشتن گامی کوچک در تولید ادبیات مرتبط با این موضوع و افزودن بر غنای محتوایی سبک زندگی از طریق توصیف و تبیین مستند، مستدل و مرتبط اندیشمندان مطرح در این مقوله بوده است تا زمینهٔ بالیدن این نهال و تبدیل شدنش به رشتهٔ علمی توانمند هموار گردد. البته در این مسیر دشواری‌های فراوانی وجود داشت که به فضل خداوند متعال و یاری اساتید، دوستان و همسر مهربانم به خوبی مرتفع گردید. برخی از آنها عبارتند از: کمبود منابعی که به‌صورت مستقیم به موضوع پرداخته باشند، فقدان ترجمهٔ برخی منابع و متون اصلی یا ترجمه‌های سخت و مغلوط و نیز تفسیرهای غلط و نظریات منحول.

برای نگارش این اثر، مفهوم و مباحث سبک زندگی در آثار کلاسیک و جدید اندیشمندان علوم اجتماعی و روانشناسی کاویده‌ام که حاصل کار دارای چند ویژگی شده است:

1. کوشیده‌ام تا بر اساس منابع موجود و در دسترس، زمینه‌ها و عواملی را که در پیدایش دانش واژهٔ سبک زندگی در اندیشه‌های متفکران مؤثر بوده است، به ترتیب تاریخی ردیابی و بیان کنم؛ به همین دلیل از مارکس آغازیده‌ام؛ زیرا به گمانم اندیشهٔ وی در باب طبقه و قشربندی اجتماعی، سهم مؤثری در شکل‌گیری این مفهوم در اندیشهٔ متفکران بعدی داشته است.

2. ساختار اثر را بر اساس تاریخ تولد اندیشمندان تنظیم کرده‌ام تا روند تاریخی نحوهٔ برساختن، توصیف، تحلیل و افزایش کمی و کیفی مباحث مرتبط با سبک زندگی از خلال اندیشه‌های آنان آشکار گردد؛ لذا هرچند رهیافت جامعه‌شناختی به سبک زندگی با نگرش روانشناختی به این موضوع، تفاوت‌های جدی و بنیادی دارد، با این حال در بیان اندیشه‌های متفکران این دو دانش متفاوت نیز از ترتیب یادشده عدول نکرده‌ام.

3. در این اثر به توصیف و تحلیل اندیشه‌های برجسته‌ترین متفکران سبک زندگی پرداخته‌ام؛ افرادی از قبیل زیمِل، وبر، بوردیو، گیدنز و آدلر که سهم اصلی و عمدهٔ ادبیات موجود در سبک زندگی متعلق به آنهاست و برخلاف غالب کتاب‌هایی که در این باب به زبان فارسی نوشته شده، تنها مطالبی از آنها را ذکر کرده‌ام که ارتباطی مستقیم و مؤثر با سبک زندگی دارند؛ به همین دلیل از بیان دیگر اندیشه‌های آنها صرف‌نظر کرده‌ام تا سخن بیش از آنچه لازم است به درازا نکشد و ملال‌آور نگردد.

4. ناگفته نماند که در کنار دیدگاه‌های اندیشمندان یادشده، آرای برخی متفکران غیرمشهور از قبیل بنجامین زابلوکی و رزابت موس کانتر نیز بیان شده‌اند؛ و بیفزایم که در دو مورد اخیر، به برخی دیدگاه‌های غیرمرتبط آنها با سبک زندگی نیز اشاره کرده‌ام؛ چون برخلاف متفکران پیشین، دربارۀ اندیشه‌های این دو اندیشمند در آثار فارسی‌زبان، مطلب چندانی وجود ندارد. لازم به ذکر است که متفکران دیگری نیز هستند که در باب سبک زندگی اندیشیده و قلم زده‌اند؛ افرادی مانند بودریار، باکاک، برزانو، هبدایج، جی ویل، آنسباچر و… که بیان دیدگاه‌هایشان از حوصلهٔ این کتاب بیرون بود و بیان و بررسی آنها را به نگارش دیگری در آینده واگذاشته‌ام؛ همچنین از بیان دیدگاه‌های متفکران مهمی همچون محمد فاضلی، محمدسعید مهدوی کنی، محمد کاویانی، محمدتقی فعالی، محمدسعید ذکایی و… که در ایران اندیشمندانی برجسته در سبک زندگی به‌شمار می‌روند، نیز صرف‌نظر کرده‌ام. تحلیل دیدگاه‌های این متفکران نیز نیازمند اثری مستقل است که امیدوارم در آینده نزدیک توفیق نگارش آن را پیدا کنم.

5. تلاش کرده‌ام تا بدون پیش‌داوری، به توصیف و تبیین دیدگاه‌ها پرداخته و به جانب‌داری برخی از اندیشمندانی که از آنها در این کتاب نام برده‌ام نپردازم؛ هرچند به‌نظر می‌رسد توفیق چندانی در این زمینه نداشته‌ام.

6. تا حد امکان مطالب را ساده‌سازی کرده‌ام به‌گونه‌ای که برای خوانندهٔ ناآشنا به مباحث سخت‌یاب و تخصصی جامعه‌شناسی و روانشناسی نیز قابل‌فهم باشد. تنها در دو مورد از خوانندهٔ عزیز درخواست اندکی تحمل بیشتر دارم: بوردیو به دلیل پیچیدگی و ربط بسیار زیاد مفاهیم و اصطلاحات ویژه و گیدنز به خاطر نظرگاهش در باب مدرنیته و بازاندیشی. به گمانم مطالعهٔ آرام و دوباره فصول مربوط به این دو اندیشمند به‌صورت کامل و از ابتدا تا انتها برای خوانندهٔ کم‌آشنا با مباحث جامعه‌شناسی جدید، این دشواری را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.

7. بر خود واجب می‌دانم که از جناب استاد دکتر محمدتقی فعالی به خاطر ایجاد انگیزه و نیز حمایت‌های همه‌جانبهٔ مادی و معنوی در نگارش این اثر و بسیاری الطاف بیدریغشان از صمیم قلب سپاسگزاری کنم. هم از سر ارادت و مروت تشکر می‌کنم از زحمات بی‌منت همسر عزیزم و نیز برادر ارجمندم حجت‌الاسلام محمدرضا آتشینصدف و دوستان فرهیخته‌ام دکتر امیر قربانی به سبب تشویق‌های مستمرشان و نیز ترجمهٔ برخی از متونی که به‌شدت بدان‌ها نیاز داشتم؛ در پایان از «پژوهشکدهٔ سبک زندگی اسلامی» که زمینهٔ نگارش و انتشار این اثر را فراهم کرد نیز کمال امتنان دارم.

عبدالرضا آتشین صدف
1398/8/8